Дојче веле (DW) ги разгледува финанансиите на планот „Превооружување на Европа“ од 800 милијарди евра, кој беше договорен на вонредниот самит на Европската Унија на 6 март 2025 година.

Иако детали за тоа како точно ќе се финансираат овие трошоци ќе бидат објавени од Урсула фон дер Лајен, претседателката на Европската комисија, засега се чини дека најголемиот дел од пакетот од 800 милијарди евра, околу 650 милијарди, ќе биде подигнат преку задолжување на поединечни земји членки на ЕУ, наместо преку заеднички долг. Останатите 150 милијарди евра ќе дојдат преку заеми обезбедени од буџетот на ЕУ, што веќе претставува почеток на концептот на заедничко задолжување.

Неограничено задолжување

Фридрих Мерц, најверојатно идниот канцелар на Германија, веќе го направи преседанот. Иако долго време беше против новото задолжување, сега се залага за неограничено задолжување за вооружување, изјавувајќи: „Што и да е потребно“. За да ја олесни оваа политичка ситуација, Фон дер Лајен планира да ја активира „клаузулата за ослободување“. Ова ќе им дозволи на земјите членки да ги зголемат значително трошоците за одбрана, објаснувајќи дека „клаузулата за исклучок помага овие расходи да се усогласат со Пактот за стабилност и раст“.

Пактот за стабилност и раст поставува јасни ограничувања за државниот долг (60 отсто од бруто домашниот производ) и буџетскиот дефицит (3 отсто) за земјите од еврозоната. Сепак, многу земји веќе се значително повеќе задолжени. Ако тие земји се одлучат да преземат дополнителен долг, Брисел ќе „замижи“ наместо да санкционира, како што правеше досега со земји како Португалија и Грција.

Каматните разлики како предупредувачки знак

Внатре во ЕУ, оваа политика дава повеќе простор за маневрирање на земјите. Меѓутоа, постои загриженост за тоа како финансиските пазари ќе реагираат на новото задолжување. Инвеститорите ги следат кредитните рејтинзи на земјите, кои ги оценуваат специјализираните агенции. Пониски рејтинзи значат повисоки каматни стапки, што ги прави долговите поскапи.

Германија плаќа најниски каматни стапки на своите долгови во еврозоната. Разликата во каматните стапки во споредба со другите земји се нарекува „разлика“. Во моментов, таа изнесува 1,2 процентни поени во корист на Германија, но во времето на должничката криза во 2010 година, оваа разлика нагло порасна на речиси 5 процентни поени.

Колку повисоки се каматните стапки, толку помалку средства ќе имаат земјите за други приоритети, како што се инвестиции, образование или пензии. Овие разлики може да го загрозат финансиското стабилно функционирање на еврозоната, како што беше случај за време на должничката криза.

Лекции од должничката криза

Ризикот од такви разлики во каматните стапки сè уште постои. Во контекст на овие ризици, Јирген Матес од Институтот за германска економија (IW) го повикува Европскиот стабилизациски механизам (ЕСМ), кој беше клучен за справување со кризата од 2010 година. Според Матес, овој механизам би можел да служи како „заштитна мрежа“ и во иднина, за да се избегнат негативните ефекти од растечкиот долговен товар.

Време ли е за еврообврзници?

Со оглед на големите трошоци и високите ризици, се поставува прашањето дали сега е вистински момент за заедничко задолжување, т.е. еврообврзници? Ако Европа се задолжи заеднички, условите би биле поповолни за повеќето земји отколку кога секоја земја ќе се задолжи поединечно. Со ова би се искористила добрата кредитна способност на богатите земји, кои би ја презеле одговорноста за целиот долг.

Меѓутоа, ова прашање веќе долго време ја дели ЕУ. Северните земји (Германија, Австрија, Холандија, Финска и други) ги критикуваат јужните земји (Франција, Италија, Шпанија, Португалија, Грција и други) за недисциплина во буџетската политика и се противат да дадат гаранции за нивните долгови. Договорите на ЕУ исто така забрануваат една земја да биде одговорна за долговите на друга земја.

Значи, ако се одлучи за еврообврзници за финансирање на одбраната, ќе биде потребна промена во договорите на ЕУ. За таква промена ќе биде потребно време и едногласност од сите земји членки, а не е јасно дали тоа е реално.

Заеднички долгови веќе постојат

Сепак, некои тестови за заедничко задолжување веќе се спроведени, и тоа во ограничени форми. На пример, стимулативниот пакет од 750 милијарди евра што ЕУ го воведе за време на пандемијата на коронавирус во 2021 година. Тогаш, ЕУ се задолжи како заедница, иако одговорноста за долговите беше ограничена само на уделите на земјите во буџетот на ЕУ. Германија, на пример, би била одговорна за околу една четвртина од сумата.

Исто така, спасувачкиот фонд на ЕСМ и неговиот претходник, ЕФСФ, претставуваат форми на заеднички долг.

Неопходно, неверојатно, намерно?

„Дали заедничкото задолжување ќе стане неопходно останува да се види“, вели финансискиот експерт Матес од IW. Клеменс Фуест, економист и претседател на Институтот Ифо во Минхен, пак смета дека е „многу неверојатно“ дека трошоците за одбрана ќе се финансираат преку заеднички долг. Според него, ова би било „несоодветно“, бидејќи трошоците за одбрана се национален трошок и за тоа треба прво да се развие концепт за европска одбранбена политика.

Јенс Бојсен-Хогрефе од Килскиот институт за светска економија (IfW) смета дека заедничките долгови би имале смисла ако се користат за финансирање заеднички воени задачи. Сепак, тој предупредува дека не е јасно дали сите земји од ЕУ ќе ги исполнија заедничките одбранбени обврски или дали тоа ќе се случи во наредните години. Може би би било најдобро да се вклучат и земји надвор од ЕУ, како што е Велика Британија и Норвешка.

Европската банка за обнова и развој (ЕБОР), која е во сопственост на сите земји членки на ЕУ, би можела да игра значајна улога во финансирањето на овие проекти.